ماکرۆن و فرمێسکە ساختەکانی
نووسینی: عەبدولعەزیز ئەشم وەرگێڕانی: یووسف مەلا خەلیل
فیکر
2020-08-17
کۆمێنت
1204 جار بینراوە
دوابەدوای تەقینەوەکەی بەیرووت، ماکرۆنی
سەرۆکی فەڕەنسا، لەڕادەبەر هاوسۆزی و دڵنەوایی خۆی بۆ لێقەوماوانی وڵاتی لوبنان دەردەبڕی،
تەنانەت کار گەیشتە ئەوەی، بە زووترین کات خۆی بگەیەنێتە لوبنان و لە سەردانێکی مەیدانیدا،
برینداران و خەڵکە داماوەکەی ئەو وەڵاتە لە شێوەی هاوخەمی و هاوسۆزیدا بەسەر بکاتەوە!
بەڵکو لە دوای گەڕانەوەی، دەستبەجێ لە توویتێکدا بە زمانی عەرەبی ئەم دێڕەی
نووسی: «بحبک یا لبنان!»
وەک پاڵپشتی و دەربڕینی هاوخەمییەک بۆ هەستە نەرمونۆڵەکەی سەرۆک ماکرۆن، وا
منیش لەم کورتە نووسینەدا، بە هەڵدانەوەی یادگاریی پەلامار و خوێنڕشتنەکانی وەڵاتی
فەڕەنسا بۆ سەر نیشتمانی عەرەبی ئافریقایی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وەڵاتانی ئیسلامی؛
بەشداری دەکەم!
لە ساڵی 1917دا، ئەو وەختەی فەڕەنسا باکووری ئافریقای داگیر کرد، لە کۆماری
چاددا، زیاد لە 400 زانای کەلەپچە کرد و لە یەک شوێندا سەری هەموویانی بە قەمە لە ملیان
جیا کردەوە!
لە ساڵی 1852دا، ئەو وەختەی فەڕەنسا چووە نێو خاکی جەزائیرەوە و شاری ئەغواتی
داگیر کرد، تەنیا لە ماوەی یەک شەودا، یەک لەسەر سێی دانیشتووانەکەی بە سووتاندن ئاگر
تێ بەردا و ئەو وەڵاتەی بە جارێ وێران کرد!
هەر ئەو فەڕەنسایە لەنێوان ساڵانی 1960 بۆ 1966دا، زیاد لە حەڤدە جار چەکی ناوکی
بەسەر خەڵکە هەشبەسەرەکەی جەزائیردا تاقی کردەوە، ژمارەی ئەو قوربانییانەی بەو هۆیەوە
تیا چوون، خۆی لە حەڤدە هەزار بۆ سەد هەزار کەسێک دەدات!
هەر فەڕەنسا ئەو حەلەی لە ساڵی 1962دا وەڵاتی جەزائیری بەجێ هێشت، بە ئەندازەی
زێتر لە ژمارەی دانیشتووانی ئەو وەڵاتە، مینی لە جەزائیردا چاندبوو. ئاخر زیاد لە یازدە
ملیۆن بەس ئەڵغامی لە خاکی ئەو وەڵاتەدا بۆ خەڵکەکەی نایەوە!
فەڕەنسا 132 ساڵی ڕەبەق جەزائیری داگیر کردبوو،
هەر لە دەستپێکی داگیرکارییەکەیانەوە و لە حەوت ساڵی سەرەتادا، زێتر لە ملیۆنێک جەزائیری
بە دەست فەڕەنساییەکانەوە کوژران، لە حەوت ساڵی کۆتاییشدا، نزیکەی ملیۆن و نیوێک جەزائیریی
دیکە لەلایەن فەڕەنساییەکانەوە لەناو بران!
مێژوونووسی فەڕەنسایی، جاک گۆرکی بەو ئەنجامە گەیشتووە و دەڵێت: فەڕەنسا لە
دەستپێکی هاتنیەوە بۆ جەزائیر و تاوەکو ڕۆیشتنی، واتە لەنێوان ساڵی 1830-1962دا، ژمارەی
کوژراوان بە دەستی فەڕەنساییە داگیرکەرەکان، نزیکەی 10 ملیۆن مرۆڤی جەزائیری تێپەڕاندووە!
هەر ئەو فەڕەنسایە، بۆ ماوەی 75 ساڵ توونس، 132 ساڵ جەزائیر، 44 ساڵ مەغریب،
60 ساڵ مۆریتانیا، زێتر لە سەدەیەک مالی و سێ سەدە زیاتریش وەڵاتی سینیگال کە 95%ی
خەڵکەکەی موسڵمانن، داگیر کرد!
ئەو فەڕەنسایەی خاوەن دیرۆکێکی گەنیوی تژی لە خوێنڕێژی و سووتاندن و سەربڕینە،
پێ گڵاوەکانی نابێتە نێو هەر نیشتمان و خاکێکەوە، بە دڕندەترین و ناشرینترین شێواز
خەڵکەکەی کوشتوبڕ کردووە. تەنانەت مێژووی مرۆڤایەتی سەرباز و جەنەڕاڵی دڕندە و دزێوی
وەک ئەوانەی فەڕەنسای بەخۆیەوە نەدیوە، ئاخر زۆر هۆڤییانە و دوور لە هەر هەستێکی مرۆڤانە،
پەلاماری خەڵکە ڕەشوڕووتەکەی ئافریقایان دەدا و گشت سروشتێکی مرۆڤبوونیان لێ داماڵرابوو،
تەنانەت شانازییان بە ڕێگا سەیرەکانی ئەشکەنجەدان و کوشتنە نامۆ و ڕیزپەڕەکانی خۆیانەوە
دەکرد!
دەچوون لەو نیشتمانی ئافریقایەدا، لە سەربازگە گەشتیارییەکانی خۆیاندا، وەک
چۆن ئاژەڵ ڕاو دەکرێت، ئاوا دانیشتووانە چەوساوەکەی ئەو ناوەیان ڕاو دەکرد و دواتر
بە بەرچاوی یەکترەوە قەلوقۆمیان دەکردن یان ملیان لە لەشیان جیا دەکردەوە و بە شێوازی
جیاواز جیاواز لەناویان دەبردن، بەڵکو وێنەیشیان دەگرتن و ئەو کارەیان وەک شانازی و
سەرکەوتنێک بەسەر ئەو قوڕبەسەرانەدا لێک دەدایەوە!
تەنانەت تاکو ئێستایش جەنەڕاڵە فەڕەنساییەکان وێڕای ئەو ڕابردووە ڕەشەیان، کەچی
خۆیان و نەوەکانیان بەوپەڕی خۆشگوزەرانییەوە ژیان بەسەر دەبەن و کەسێک نییە لێپرسینەوەیان
لەتەکدا بکات، ئەسڵەن فەڕەنسا تا ئەوڕۆ بە شێوەیەکی فەرمی داوایەکی لێبوردنی لە نیشتمانی
ئافریقا و وەڵاتە داگیرکراوەکانی نەکردووە.
هەر ئەو فەڕەنسایە، لە ڕێگای سەربازە داگیرکەر و جەنەڕاڵە خوێنمژەکانیەوە، دەیان
و سەدان گوند و ناوچەی لە جەزائیر و مەغریبدا بۆ هەتاهەتایە لەناو برد و لە دیمەنەیلێکی
زۆر تۆقێنەر و خوێناوی و دۆزەخئاسادا، ڕەگوڕیشەی ئەو شوێنانەی لە بنەوە دەرکرد!
ئەوجا کاکی سەرۆک وەک بڵێیت بە گێل و حۆلمان بزانێت، دەیەوێت لە ڕێگای دەربڕینی کۆمەڵێک هەست و سۆز یان چریکەی توویتێکەوە، هەست
و ناخمان ختووکە بدات و بە لای خۆیدا ڕامانبکێشێت.
یان تازەبەتازە خڵەفاوێکی دی لەولاوە دێت، چاکە و پیاوەتییەکانی فەڕەنسامان
بۆ ڕیز دەکات و داوای چوونە ژێر ڕکێفی فەڕەنسا دەکات، بەو بیانووەی وەڵاتی ناوبراو،
خودان ژیار و مامەڵەی مرۆڤانەیە!
ئاخۆ کەی ئەم گاڵتەجاڕییە تراژیدییە کۆتایی پێ دێت؟!
ئاخر کەی سۆزانییەکان دەست لە گوتنەوەی وانەی ئابڕوومەندی هەڵدەگرن؟!
ئاخۆ کەی وەکو خۆی لە چەمکی یەکتاپەرستی تێ دەگەین و لە زەمینەی واقیعدا جێبەجێی
دەکەین؟!