لە زانستی كۆمەڵایەتیدا چەمكێكمان هەیە بە ناوی ”فشاری كۆمەڵایەتی“. ئەم چەمكە، كە بە ناوی ”یەكڕەنگی لەگەڵ كۆمەڵ“یشدا دەناسرێتەوە، بارودۆخێك دەخاتە ڕوو كە بڕیارەكانی تاك لە هەڵبژاردە كەسێنییەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵكو لە ژێر فشار و هەژموونی هێزێكی زەلام بە ناوی ” كۆمەڵگە“دا دەقی گرتووە.
هەر كۆمەڵگەیەك لە هەوڵی ئەوەدایە كە بەها، ئەندێشە و بیروباوەڕەكانی خۆی لە ڕێگەی ئەم هێزە زەبەلاحەوە، بۆ نەوەكانی دوایی و تاكە نوێیەكانی كۆمەڵگە بگوازێتەوە و، لەواندا ناخچێیی٭ بكات -لە ناخیاندا دەیچەسپێنێ-. ئەم پرۆسەیەیش ئاماژەیەكه بە كۆمەڵپەسەندی.
كۆمەڵپەسەندی، پرۆسەیەكە تێیدا بەها و بیروباوەڕەكانی كۆمەڵگەیەك بە شێوەیەكی ڕێكخراو و نەستی لە ئەندامە نوێیەكانی كۆمەڵگەكەدا ناخچێیی و پەسەند دەكرێ. بۆ نموونە ئەگەر لە وڵاتێكی ئەوروپاییدا شەخەڵ فڕێ بدەیتە سەر زەوی، ئەگەر تووشی تەنبێی فەرمی و ڕاستەوخۆیش نەبیتەوە، ڕوواوڕووی تەماشاكردنی توندوتیژ و ڕكین دەبیتەوە و بە چاوی سووك سەیر دەكرێیت. ئەم میكانیزمە كۆمەڵایەتییە وات لێ دەكات كە بسڵەمیتەوە لە دووبارەكردنەوەی وەها كردارێك. كەواتە بە دڵنیاییەوە ”فشاری كۆمەڵایەتی“ دیاردەیەكی گەن و دزێو نییە.
لێ دیاردەی ”فشاری كۆمەڵایەتی“ لە زۆرێك لە بابەتە كەسییەكاندا تاك لەبەرچاو ناگرێت و، ڕەسەنێتیی بڕیارە تاكەكەسییەكان دەخاتە ژێر پرسیارەوە. بۆ نموونە لە كۆمەڵگە نەریتخوازەكاندا وەچەخستنەوە بەها و بنچینەیەكە، تەنانەت بە گرنگتر لە بنچینەی زەواجیش دەزانرێت. لەو ڕووەوە ژنێك كە نەزابێت، شایانی دەركردن و تەڵاقدانی یەكلایەنەی بێقەید و مەرجە و، پیاوێكیش كە توانای بارداركردنی خێزانی نەبێت، بە ناووناتۆرەی وەكو وەجاخكوێر و بێبەر دەناسرێتەوە و، شایانی سەركۆنە و سووكایەتیپێكردنە.
كۆمەڵگە لە ڕێگەی ئەم جۆرە هەڵسوكەوت و ناوونیتكە٭ لێدانانەوە، فشاری خۆی بەسەر ئەندامەكانیدا دەچەسپێنێت و، ناچاریان دەكات، بۆ سەلماندنی ساغ و سەلامەتیی خۆیان، بەبێ ئەملاولا منداڵیان ببێت. كە وا بوو لە وەها كۆمەڵگه‌یەكدا، وەچەخستنەوە وەكو پابەندبوونێكی كۆمەڵایەتی، نەك وەكو ویستێكی تاكەكەسی، لە ژێر ”فشاری كۆمەڵایەتی“ و بۆ دەربازبوون لە نیتكەلێدان و گاڵتە و سووكایەتیپێكردن، زیاد دەكات.
تایبەتمەندیی هێزە مەزنەكەی ”فشاری كۆمەڵایەتی“ئەوەیە، كە نادیار و هەستپێنەكراوە و ئەندامانی كۆمەڵگە دركی ناكەن، هەر لەبەر ئەمەیش وادەزانن زۆر لە بڕیارەكانیان لە هەڵبژاردنی كەسێتییەوە سەرچاوەیان گرتووە و بە هۆشیارییەوە بوونە، بێئاگا لەوەی ئەوە هێزە زەلام و ترسناكەكەی ”فشاری كۆمەڵایەتی“ بووە، تاكەكانی پەلكێش كردووە بەرەو بڕیاردان لەسەر زۆربەی بژاردەكانیان.
ڕووداوەكە لەوێوە خەمھێن دەبێت، كە وەچەخستنەوە هەڵبژاردن و بڕیاردانێكی كەسه‌كی نییە بۆ خۆمان، بەڵكو بڕیارێكی ئێمەیە لەجیاتیی كەسێكی تر (زارۆك). وەچەخستنەوە بڕیارێكە، مرۆڤێك بە ویستی خۆمان دێنینە ئەم جیهانەوە، بە هەموو باشی و خراپی و خەم و خۆشییەكانییەوە. لە وەها دۆخێكدا، زۆر سەختە قبووڵی بكەین بڕیارەكەمان تەنیا بەهۆی فشاری كۆمەڵگە و دەوروبەرمانەوە بووە. وێدەچێ هەر لەبەر ئەم هۆكارەیش بێت، زۆرێك لە دایبابەكان كاتێك بۆ یەكەمجار ڕوواوڕووی ئەو پرسیارەی منداڵەكانیان دەبنەوە؛ ”بۆچی منت هێناوەتە دنیاوە؟“، تووشی لاڵەپەتەیی٭ دەبن و دەشڵەژێن. چونكە وەختێك سەرنج لە ڕابردوویان دەدەن، بۆ نموونە، وەبیریان دێتەوە پاڵنەری سەرەكییان بۆ وەچەخستنەوە پێداگری و جەختكردنەوەی دایبابیان بووە بۆ بینین و لەباوەشگرتنی نەوە خۆشەویستەكەیان. یان بە بیریان دێتەوە كە ئیتر، وەزاڵە هاتبوون٭ لەبەر پرسیاركردن و پەیجۆرییە دووبارەكانی خزم و كەسوكار و دەوروبەر لە بارەی هۆكاری دواكەوتنی منداڵهێنانیانەوە. ئەمانەیش هۆكارگەلێك نین كە بتوانرێت وەكو بەڵگەیەكی لۆژیكیی هێنانەدنیایەوە پێی بوترێن و، هەر لەبەر ئەمەیش لە وەڵامیدا لاڵەپەتە دەبن.
لەم ڕووەوە، ئەركی سەرشانی تاكە هۆشیارەكانی كۆمەڵگەیە كە، لەم بڕیارە گرنگەدا دووربینی و وردبینی بەكار ببەن و، بە چاوپۆشین لە فشاری كۆمەڵگە و دەوروبەر، بڕیاری خۆیان هەڵسەنگێنن لەسەر بنەمای ڕاستی و نادروستیی وەچەخستنەوە لە هەلومەرجێكی دیاریكراوی كاتی و شوێنیدا و، لەسەر ئەو بنچینەیە هەنگاو بنێن.
كۆمەڵگە و دەوروبەریش دەبێت لەسەر ڕێزگرتن لە هەڵبژاردنە تاكەكەسییەكان ڕابێن و لە گاڵتە و سووكایەتیكردن بە تاكەكانی كۆمەڵگە بەمەبەستی خۆبەدەستەوەدانیان لە بەرانبەر بەها و داخوازییە زاڵ و پەسەندكراوەكانی كۆمەڵگەدا، دوور بكەونەوە. چونكە لە بنەڕەتدا كەسێتیی تاكەكانی كۆمەڵگەیەك، بە بڕیارە ژیرەکانی تاكه‌كان خۆیانه‌وه بەندە و، وەها كۆمەڵگەیەك دەتوانێت بگات بە گەشە و باڵاكردن و، چاوەڕێی گۆڕانكاریی ئەرێنی و بەرەوپێشچوونی لێ دەكرێت.
كۆمەڵگەیەك كە ڕەنگاڵەیی٭ حەز و سەلیقەی تێدا نەبێت و هەمووان هاوشێوەی كۆمەڵ بن، با ڕەنگی كۆمەڵیش بە ڕواڵەت جوان و دڵڕفێن بێت كۆمەڵگەیەكی خۆشحاڵ و پڕوزە نابێت. با ڕێگە بدەین هیچ نەبێت بەشێكی كۆمەڵگە لێكچووی كۆمەڵ نەبن، بەبێ ئەوەی هەڕەشەی ناوزڕانیان لەسەر بێت.
فەرهەنگۆک:
٭ ڕەنگاڵەیی: هەمەچەشنی؛ هەمەجۆری.
٭ لاڵەپەتەیی: زمانقورسی؛ وەپرتەپرتکەوتن لە کاتی قسەکردندا.
٭ ناخچێیی: لە ناخداچەسپاندن.
٭ ناوونیتکەلێدان: ناوزڕاندن؛ تڕۆكردن؛ ڕیسواكرد.
٭ وەزاڵەهاتن: تەنگ پێهەڵچنران، زۆربۆهاتن.